Zabytki architektury militarnej

Wolf

Zauważyłem na blogu kilka wpisów dotyczących nowożytnych fortyfikacji na terenie Śląska. Jest to problem dużo szerszy, Śląsk znajduje się nad ważną osią komunikacyjną jaką jest Odra, z drugiej strony, tak szeroka, i przez wieki kiepsko uregulowana rzeka stanowiła naturalną i w pewnych warunkach niezwykle trudną do przebycia przeszkodę. Występowanie tej przeszkody zaowocowało szczególną rolą większych osad położonych przy przeprawach na rzece, miasta te, przeważnie, poza nielicznymi wyjątkami, podlegały silnej fortyfikacji, jeszcze w średniowieczu. Etap fortyfikowania "linii Odry" zakończył się na dobre dopiero w roku 1945, prześledzić więc możemy w zasadzie cały dorobek pokoleń europejskich fortyfikatorów wszelkich szkół i manier.
Drugą ważną przeszkodą utrudniającą dostęp do bogatej ziemi śląskiej, jest linia twierdz pruskich, które definitywnie oddzieliły po 1741 roku prowincję śląską od państwa Habsburgów, mam tu na myśli właściwie nieistniejącą twierdzę w Świdnicy, oraz zachowane w różnym stanie twierdze w Srebrnej Górze, Kłodzku i Nysie.

Wzdłuż Odry położone są następujące systemy fortyfikacyjne:
Twierdza Koźle - wzniesiona w przeważającej części przez Prusaków w drugiej połowie XVIII wieku. Obiekty forteczne w zasadniczej swej części już nie istnieją, zachowane części ulegają dewastacji.
Twierdza Brzeg - była twierdzą o ograniczonym znaczeniu, jej nowożytne umocnienia wzniesione zostały w duchu szkół włoskich, przebudowana została w czasach pruskich, definitywny upadek twierdzy nastąpił na skutek rozbiórki po roku 1807.
Twierdza Wrocław - Wrocław od początku swego istnienia posiadał fortyfikację. Miasto było potężnie ufortyfikowane zgodnie z wytycznymi szkół włoskich i holenderskiej. Po roku 1741 Prusacy dokonali poważnej modernizacji umocnień. Rozbiórkę umocnień zarządzili francuscy okupanci po oblężeniu w zimie 1807. Wrocław ponownie został ufortyfikowany jako bardzo nowoczesna twierdza pierścieniowa w latach 1889/1890 - 1914. Twierdzą stał się natomiast w roku 1910.
Twierdza Głogów - podobnie jak Wrocław, Głogów od początku swojej historii był miastem ufortyfikowanym, w epoce nowożytnej otrzymał Głogów dość silne umocnienia bastionowe, poważnie rozbudowane następnie przez Prusaków, Głogów był ostatnia twierdzą którą trzymali Francuzi na ziemiach pruskich. Nie uległa rozbiórce aż do początków XX wieku kiedy rozebrano umocnienia wewnętrzne, swoją rolę zachowały XIX wieczne forty zewnętrzne, wzbogacone wzniesionymi w przededniu wybuchu pierwszej wojny światowej dziełami piechoty.

Fortyfikowanie przepraw przez Odrę miało swój finał w postaci wzniesienia po 1935 roku nowoczesnej pozycji Oder-stellung, złożonej z serii betonowych schronów bojowych zaopatrzonych w pewien wąski co prawda asortyment pancerza. Obecnie większa część obiektów linii występuje w formie ruin powysadzeniowych, na skutek rozbiórki w związku z ARLO. (1946 -1948 (?))

Twierdze na południu Śląska

Świdnica - była twierdzą wzniesioną całkowicie praktycznie od podstaw przez Prusaków, dla ubezpieczenia granicy z potężnym imperium Habsburgów, składała się z kilku typowych dla szkoły staropruskiej fortów gwiaździstych, oraz umocnień rdzenia. Twierdzę rozebrano w większości jako nieprzydatną po roku 1866, do dziś zachowały się pewne relikty urządzeń fortecznych podlegające dewastacji.

Srebrna Góra - jest jedną z potężniejszych twierdz w naszej części Europy, złożona jest z trzech fortów i dwóch baterii artyleryjskich, centrum twierdzy stanowi zaś otoczony bastionami donjon. Twierdza miała za zadanie chronić ważną przełęcz górską prowadzącą na Śląsk. Jest bardzo pięknym przykładem kunsztu pruskich inżynierów wojskowych, choć w czasie budowy poważnie wdała się we znaki lokalnej ludności.
Donjon, ów centralny punkt twierdzy podlega stopniowej rewitalizacji, reszta obiektów twierdzy porasta las. Obecny stan umocnień jest wynikiem dziłania na tym obszarze poligonu artyleryjskiego w połowie XIX wieku.

Kłodzko - Twierdza Kłodzka została praktycznie w całosci wzniesiona przez Prusaków, na szczególną uwagę, moim osobistym zdaniem, zasługuje Fort Owcza Góra, znajdujący się naprzeciw twierdzy głównej, jest to dzieło w całości zaprojektowane przez G.C Wallravego, o którym można by napisać osobny i dłuższy artykuł, Fort Owcza Góra imponuje nadto wspaniała geometrią narysu, oraz co może nawet ważniejsze stanem zachowania, choć oczywiście nie całości. Twierdza Kłodzka nigdy nie została przez Prusaków a po 1870 roku Niemców skasowana.

Nysa - Twierdza w Nysie, wzniesiona została początkowo jako stołeczne miasto księstwa biskupiego, związanego z osobą kolejnych biskupów wrocławskich. Umocnienia miasta zaprojektował w wieku XVI Hans Schneider von Lindau, budowniczy nowowłoskich umocnień Wrocławia. Po 1741 do błyskawicznej rozbudowy umocnień przystąpili Prusacy wznosząc potężne obwarowania złożone z kilku zespołów z których najciekawszym, co nie znaczy że jedynym zasługującym na uwagę, jest Fort Prusy, założony na narysie gwiaździstym. Stan dzieł twierdzy w Nysie określić można jako zadowalający, prowadzone są nawet pewne prace mające na celu rewitalizację niektórych (mniej wprawdzie interesujących) dzieł twierdzy. Trzeba zaznaczyć że zachowały się na prawdę duże fragmenty umocnień, które są w istocie cennymi zabytkami w skali kraju, a na pewno bardzo istotnymi składnikami historii regionu. Twierdza w Nysie straciła swoje znaczenie dopiero na początku XX wieku.

Narazie to tyle, postaram się rozwinąć ten wart poruszenia wątek.
Pozdrawiam i proszę wybaczyć pewne nieścisłości które siła rzeczy znalazły się w tym skrótowym opisie.

Ernst · Administrator

Witaj Wolf! Dzięki za interesuące informacje. Biędziemy się starali działać również w kwestii zabytkowych fortyfikacji, których większość w naszym regionie jest w stanie silnej dewastacji.

Pozdrawiam!

Maciej

Świetne tło historyczne. Właśnie o to chodzi. Nadawać murom sens, popularyzować wiedzę. Wolf, gdybyś miał czas i ochotę przeredagować odrobinkę wpis do formy artykułu, to służymy możliwością publikacji na jednym z zaprzyjaźnionych serwisów internetowych.

Wolf

Dziekuje za przychylne komentarze - artykul, zgoda, z tym ze na obecna chwile, i az chyba do polowy Lipca, mam duzo pracy przy wlasnym projekcie, i nie wiem jak to wyjdzie.

Co do obiektow - co nieco z Twierdzy Wroclaw

Twierdza Wroclaw jako calosc sklada sie z szeregu obiektow, o roznorodnym przeznaczeniu. Trzonem twierdzy byly stale punkty oporu piechoty (Infanterie-Stutzpunkt). Obiekty tego typu powstaly na bazie rozbudowanych schronow kompanijnych piechoty, ktore w formie jaka znamy na przykladzie licznych dziel Twierdzy Wroclaw pojawily sie (bodajze) w roku 1889, ewolucja projektu podobnych, standardowych urzadzen w innych twierdzach pruskich rozpoczela sie wprowadzeniem do instrukcji saperskiej projektu schronu miedzypolowego komapnii piechoty wz. 1887.
Tu zaczyna sie wroclawska oryginalnosc, w twierdzach pruskich/ niemieckich, budowanych w poznych latach 70' XIX stulecia powstawaly masowo forty standardowe zaproponowane przez owczesnego szefa fortyfikacji pruskiej Hansa Alexisa von Biehlera. Dla zapewnienia duzym fortom artyleryjskim dostateczna obrone miedzypol, zakladano w nich pomocnicze stanowiska piechoty, artylerii oraz niezbedne sklady amunicji. We Wroclawu po 1889 roku wlasnie przeznaczone dla miedzypolowych stanowisk piechoty schrony, stanowily zalazki budowy przyszlych fortow piechoty.
Na poczatku XX stulecia schrony piechoty na prawym brzegu Odry przebudowano, do schronu dodano betonowy plaszcz, chroniacy przed odlamkami, w plaszczu tym znalazly sie urzadzenia wentylacyjne, oraz nowe otwory drzwiowe. Na czole fortow 4,5,6,7,8 i w pewnym sensie 9. zainstalowano betonowe stanowiska strzeleckie, ktore mozemy ogladac na swiecie jedynie w pruskich umocnieniach Metzu i kilku innych twierdz oslaniajacych Niemiecka Rzesze od zachodu. Stanowiska te zlozone sa z kilku przedzialow, wyposazono je w nisze, pelniace role schronow pogotowia, betonowe trawersy dzielace pozycje na kilkanascie czesci, oraz dwie - do trzechu stalowych slimakowych stanowisk obserwacyjnych. W sklad fortu piechoty tego typu wchodzily jeszcze dwa schrony wartownie, oraz schron sluzacy obsludze ciezkiej broni.
Calosc fortu okalana byla drutem kolczastym. Do komunikacji miedzy schronem glownym i wartowniami, oraz miedzy wartowniami a obserwatorami sluzyly rury glosowe i telefon.
Na poczatku XX stulecia wzniesiono nowe przeprawy przez Odre we wschodniej czesci miasta, krok ten wymusil dodatkowe wysuniecie przed przeprawy nowej pozycji obronnej, na ktora zlozylo sie 8 schronow piechoty nowego typu, oraz dwa takie schrony na wysunietej pozycji.
Poszerzono takze obwod twierdzy na poludniu wznoszac tam szereg fortow mobilizacyjnych, zlozonych z dwoch schronow polowy kompanii piechoty, oraz dwoch schronow obslugi. Jeden taki fort mobilizacyjny zainstalowano tez w miedzypolu fortow 8 i 9.
Twierdza Wroclaw nie wziela udzialu w I wojnie swiatowej. W drugiej polnocna czesc pierscienia fortecznego spelnila swoje zadanie, odstraszajac oblegajacych przed podjeciem szturmu na polnocne dzielnice Wroclawia.

Obiekty warte szczegolnej uwagi i opieki:

Fort 7 (Infanterie-Stutzpunkt 7)
Fort sklada sie z dobrze zachowanego, mimo czasowego zalewania schronu glownego, dwoch schronow wartowni, oraz dwoch schronow obslugi z ktorych zachowal sie tylko znajdujacy sie na prawym skrzydle.
Schron glowny wzniesiono w latach 1891 - 1892
Wartownie, schrony obslugi oraz betonowa pozycja strzelecka wraz z obserwatorami powstala w roku 1906.
Fort nie był uszkodzony w czasie oblezenia Wroclawia w 1945. Waznym zabytkiem na terenie fortu jest ostatni zachowany w calosci na ziemiach polskich obserwator zwiazany z pozycja strzelecka.

Wartosc obiektu: duza - wystepuja dwa obiekty niespotykane w kraju.

Fort posiada w sasiedztwie autoszrot i ruchliwa ulice Sulowska, na terenie fortu miesci sie sklad palet. Obiekt jest zasmiecany, dawastowane sa stanowiska strzeleckie. Zle poprowadzone prace ziemne doprowadzily do zachwiania stosunkow wodnych na terenie obiektow, co poskutkowalo okresowym zalewaniem wnetrza schronu glownego.
Dochodzi do dalszych powaznych w skutkach dwastacji zagrazajacych obiektowi.

Zagrozenie obiektu: bardzo wysokie - poziom zagrozenia jest wysoki w zwiazku z mozliwym w kazdej chwili bezpowrotnym zniszczeniem "puszki" obserwatora. Mozliwe jest ze w kazdej chwili dojdzie na terenie fortu do nowych prac i zwiazanych z nimi dewastacji. Slabe zagrozenie penetracja, teren strzezony.

arch

No to pochwała jeszcze ode mnie. Dobra robota! Jak powiedział Maciek, o to chodzi!
Ja bym tylko chciał jeszcze namówić do zrobienia "Elementarza Fortyfikacji". To znaczy, żeby opisać hasłowo co to jest blokhauz, bunkier, kaponiera etc...
Bo ktoś, kto chciałby chronić fortyfikacje nie wie jak nazwać poszczególne elementy. W ten sposób ludzie z innych działów w sposób przystępny zyskali by minimum wiadomości na temat fortyfikacji - a to już dużo.

Maciej

Wolf, czy dysponujemy jakimkolwiek linkiem do zdjęcia tego obiektu, żeby móc zilustrować wpis? (Albo zdjęciem autorskim - to oczywiście podpisujemy zdjęcie na liście imieniem i nazwiskiem autora.)

Wolf

Slownik - mozna czasem kupic na pewnym serwisie aukcyjnym "Maly Slownik Terminologiczny Dawnej Architektury Obronnej w Polsc", pod red. J.W.Rączki, Kraków 1986.
poza tym zostaja pewne pojecia niedostatecznie tam opisane, jak na przyklad "blockhaus" - ktory jest w slowniku ujety, ale z ogolnego stosowania tej nazwy wynika inna definicja niz ta podana w slowniku.
Slownik podaje: Blockahaus (patrz.) -> ostrog forteczny
Ostrog forteczny - w fortyfikacji przelomu XIX/XX w. maly ->fort piechoty lub -> schron bedacy jednoczesnie stanowiskiem obronnym jako -> element systemu fortowego rozproszonego. Potocznie zwany niekiedy bunkrem lub -> blokhauzem.

W rzeczywistosci:
Blokhauz jest niewielkim schronem bojowym skonstruowanym do obrony okreznej, stosowany od drugiej połowy XVIII wieku w obronie placow broni drogi krytej. Rozpowszechniony w fortyfikacji (zwlaszcza niemieckiej) XIX i XX wieku, wznoszony dla ochrony przewaznie mostow i linii kolejowych.

Fort Piechoty, sklada sie ze schronu biernego, ktorego blokhauzy zazwyczaj nieposiadaja. Malego fortu piechoty niesposob nazwac blokhausem z racji tego ze posiada tez stanowiska piechoty niewchodzace w sklad koszar (schronu kazamatowego).

Schron bedacy stanowiskiem obronnym tez niespelnia tutaj wymogow, gdyz nie kazdy schron bojowy jest przeznaczony dla obrony okreznej, mowiac prosciej, kazdy blokhaus jest schronem bojowym, ale nie kazdy schron bojowy jest blockhausem.

Wolf

Wracajc do I.St 7.

[link widoczny dla zalogowanych] tak tylko w pelniejszej formie wyglada obserwator, czyli owa puszka. Ta konkretna byla zainstalowana na Forcie 6, tez niezwykle ciekawym, i ciagle dewastowanym.
[link widoczny dla zalogowanych] tutaj natomiast mamy przedstawiony fort 7, a przynajmniej czesc obiektow wchodzacych w jego sklad.
[link widoczny dla zalogowanych] tutaj widac zachowane w calosci (bez obserwatorow) betonowa pozycje strzelecka, zwroccie uwage na duzy kunszt wykonania !

[link widoczny dla zalogowanych] takie same betonowe pozycje strzeleckie na Feste Freiherr von der Goltz w Metz.

[link widoczny dla zalogowanych] a tutaj w miare kompletniejszy widok obserwatora

[link widoczny dla zalogowanych] tutaj natomiast po malym remoncie, na Feste Illingen w Didenhofen/Thionville

Maciej

[link widoczny dla zalogowanych]
Jeśli w czymś się rąbnąłem, to popraw mnie proszę. (Ale pozwoliłem sobie w znacznej mierze zacytować. Bez podania źródła, ponieważ to forum ma charakter roboczy i zostanie z czasem zlikwidowane oraz zamienione na nowe, bardziej dopracowane informatycznie i bez reklam, także wpisy mogą się nie zachować - więc nie daję też do nich linków; Inna sprawa, że nicki forumowe są raczej narzędziem utrudniającym ustalenie autora a nie ułatwiającym - więc ta okoliczność też sugeruje nie przesadzanie z rygorystycznym traktowaniem praw autorskich. Oczywiście dam linka do artykułu, jak go opublikujemy.)

Wolf

wpis wymaga pewnego doustalenia. Obserwator, jest jedynym (ostatnim) zachowanym obiektem tego typu w kraju. Podobne, jak to pokazuja zdjecia zachowaly sie wylacznie w Europie zachodniej (i prawdopodobnie kilka sztuk w Krolewcu, choc nie da sie tego w zaden sposob potwierdzic).

dr. Malachowicz, w pismie z 1995 roku podaje pomysl zagospodarowania obiektu - moglby pelnic funkcje muzealne, rekreacyjne.
Dobrym przykladem jest tu Fort IV w Toruniu, albo Fort Gerhard w Świnoujściu. Obiekt mozna przywrócić do stanu pierwotnego stosunkowo malym nakladem sil i srodkow.

Generalnie wszystkie forty wrocławskie, i te duze zespoły i nieco mniejsze forty mobilizacyjne, sa warte zachowania, i nie koliduja w znaczny sposob z rozbudowa miasta, ich zachowanie biorac nawet pod uwage "rezerwacje" pewnej historycznie udokumentowanej przestrzeni rejonow ograniczen budowalnych (oczywiscie mocno okrojonej) nie jest w zaden sposob ograniczajace dla miasta. Poza zespolem fortow piechoty w polnocnym rejonie Wroclawia, podobny zespol wystepuje w poludniowej czesci miasta, tutaj wystepuje faktyczny problem adaptacji budowli, poniewaz na ogol znajduja sie one w szczerym polu...

Maciej

Poprawione. Zastanawiam się jedynie, czy klasa obiektu jest tutaj faktycznie najwyższa (3 - czyli tak jak np. klasztor cystersów w Lubiążu). Bo że w kategorii zabytków militarnych, obronnych - to nie ulega wątpliwości. Natomiast czy wśród wszystkich - po prostu nie wiem. Muszę się tutaj zdawać na opinie zewnętrzne.

Myślałem w ogóle nad rozbudowaniem skali ocen i metodologii (ta obecna jest straszliwie upraszczająca) - ale do tego potrzeba ludzi do pracy. (Przeredagować wszystkie stare wpisy pod nową metodologię - to trochę benedyktyńskiej dłubaniny będzie. Także - z czasem.)

Wolf

Wszystkie te forty, ktore posiadaja ta betonowa pozycje strzelecka (Fort 4,5,6,7, Cool

sa zabytkami unikalnymi w skali kraju, mamy po prostu piec takich, i to wszystko i jezeli co do zachowanych obserwatorow, mozna miec watpliwosc czy na przyklad, nie zachowal sie zaden na terenach Federacji Rosyjskiej, tak te pozycje strzleckie sa na 100% tylko we Wroclawiu i twierdzach pruskich na zachodzie. Warto zaznaczyc ze w zasadzie zachowane forty wroclawskie z ta pozycja to Fort 4,6, i prawdopodobnie 8 (teren wojskowy) na Forcie 7 pozycja jest juz czesciowo zasypana i uszkodzona.

Lubiaz - we Wroclawiu, co zostalo stwierdzone juz w latach 80' jest malo zabytkow fortyfikacji w ogole. W porownaniu z innymi twierdzami zachowalo sie bardzo malo. Opactwo cysterskie w Lubiazu, jest tak cennym zabytkiem, nie tylko ze wzgledu na swoj wystroj architektoniczny, czy znaczenie historyczne (regionalne!) ale glownie dlatego ze rzadko spotyka sie tak duze zespoly barokowe. Jesli o randze zabytku swiadczy jego unikalnosc, to w przypadku tych pieciu (a wlasciwie czterech, poniewaz jeden fort juz zostal bardzo powaznie uszkodzony) zespolow mamy do czynienia z zabytkiem naprawde wielkiej klasy - chociaz faktycznie, nie kazdy i na pierwszy rzut oka bedzie w stanie to dostrzec.